Is een uitspraak door de rechter altijd rechtvaardig? Wat volgens het Burgerlijk Wetboek ‘recht’ is, kan voor de ander toch als ‘krom’ worden ervaren. We zien regelmatig berichten voorbij komen van gerechtelijke uitspraken waarbij we onze twijfels stellen aan de rechtvaardigheid. Dit kan te maken hebben met de context, schreeuwende koppen in de media bieden nu eenmaal weinig ruimte voor nuance.
Regelmatig verwijzen rechters naar mediation als een betere vorm van probleemoplossing. Niet om de zaak af te schuiven, maar omdat strikte wet- en regelgeving niet altijd voldoende ruimte biedt voor nuance en het individu. Op deze pagina behandelen we het begrip procedurele rechtvaardigheid en we leggen dit naast andere vormen die binnen de rechtspraak gehanteerd worden.
Letterlijk staat rechtvaardig voor betrouwbaar en oprecht. Het is een begrip dat voortkomt uit de filosofie en ethiek. Het is dus van oorsprong geen juridisch begrip. Er zijn dan ook verschillende interpretaties mogelijk over de betekenis van rechtvaardig, over wat eerlijk en juist is. Zeker in een tweestrijd zullen beide partijen van mening zijn dat ze niet alleen de feiten, maar ook de ethische verantwoording aan hun zijde hebben.
We worstelen nog steeds met de interpretatie van rechtvaardig, een begrip waar de filosofen Plato en Aristoteles al mee bezig waren in de Griekse Oudheid. Naast gedrag en sociale interactie werd toen ook al nagedacht over regels die eerlijk en juist zijn. Ruim 2000 jaar later blijft het lastig om een duidelijk oordeel te vellen over de werkelijke betekenis.
De taak van een rechter is niet alleen om te bepalen of er een vergrijp is gepleegd, maar ook om een straf op te leggen die in verhouding staat tot de overtreding. Dit kan in de vorm zijn van een boete, een taakstraf of een celstraf. Per land en cultuur wordt hier anders over gedacht. In Nederland zal een winkeldiefstal doorgaans niet bestraft worden met een celstraf, wildplassen wordt bestraft met een boete. Het zijn met name de vergrijpen die impact hebben op persoonlijke emoties en sociale interacties waarin een passende sanctie opleggen uitdagend kan zijn. Iemand van het leven beroven is een zwaar vergrijp omdat er een mens niet meer leeft, maar hoe bestraf je jarenlange psychische manipulatie waar het slachtoffer zware stoornissen aan overhoudt?
Een rechter maakt gebruik van wetten en regels om vast te stellen of iemand de regels heeft overtreden, en zal in veel gevallen een subjectieve afweging moeten maken. De ene persoon krijgt een taakstraf om ‘een lesje te leren’ terwijl iemand anders een boete moet betalen. Wat de uitspraak ook mag zijn, bij een geslaagde rechtszaak is er altijd sprake van een winnaar en een verliezer. Twee partijen staan tegenover elkaar, de uitspraak valt in het voordeel uit van slechts één van deze partijen. In praktijk zal de ‘winnaar’ ook een verlies lijden want voldongen feiten kunnen niet ongedaan gemaakt worden. Daar komt nog bij dat een sanctie in de toekomst juist een rimpel effect met zich mee kan brengen.
Bij mediation is het de bedoeling dat beide partijen tot een wederzijds aanvaardbare oplossing komen. In plaats van sancties wordt er gekeken naar werkbare oplossingen die in het gezamenlijk belang zijn. Soms kan dit betekenen dat voorvallen uit het verleden een plekje krijgen, het kan ook een oplossing zijn om de situatie in de toekomst werkbaar te maken. Denk aan een echtscheiding waarbij een omgangsregeling met de kinderen wordt overeengekomen. Het kan ook een resolutie voor een arbeidsconflict zijn waarbij de werkgever en werknemer de arbeidsrelatie met elkaar verbreken zonder tussenkomst van de rechter. Dit wordt een vaststellingsovereenkomst genoemd.
In plaats van het resultaat gaat het bij procedurele rechtvaardigheid vooral om het proces dat hieraan voorafgaat. De besluitvorming moet consistent en accuraat zijn, vrij van bevoordeling en open zijn voor informatie en tegenspraak. Zelfs wanneer de besluitvorming negatief zou uitpakken voor een partij zal de rechtvaardige procedure ervoor zorgen dat de uitkomst beter geaccepteerd zal worden.
Naast procedurele rechtvaardigheid zijn er nog twee andere vormen te onderscheiden:
Distributie staat voor verdeling. Het gaat hierbij om de rechtvaardigheid van de uitkomsten die aan betrokkenen wordt toebedeeld. Denk aan een eerlijke compensatie voor het werk dat geleverd is. En hoe deze compensatie zicht verhoudt tot het werk van andere personen. Hierbij kan het een financiële compensatie betreffen, of zaken als invloed en prestige. De verdeling moet rechtvaardig zijn, het betreft hierbij voornamelijk zakelijke afwegingen waarbij emoties van minder belang zijn.
In dit geval draait het vooral om de gedachten, gevoelens en het gedrag van de partijen tijdens het proces. Door binnen procedurele rechtvaardigheid een duidelijk en eerlijk raamwerk te creëren zullen interacties op een meer gestructureerde wijze verlopen. Zo is een jurist iemand die opkomt voor de belangen van één partij terwijl een mediator juist voor het gezamenlijke belang gaat. Binnen zakelijke conflicten zal de werkgever doorgaans de kosten voor een arbeidsmediator dragen. Toch neemt de mediator een neutrale positie in en zal geen partij kiezen.
Als er twijfel bestaat over de rechtvaardigheid van de procedure die voorafgaat aan de uitspraak, dan zal de rechtvaardigheid van de uitkomst juist zwaarder tellen. Dit is een effect dat ook wel het ‘fair process effect’ wordt genoemd. Door juist een goede procedure te volgen zal de uitkomst ook sneller geaccepteerd en nageleefd worden.
Afspraken die binnen een mediation traject worden gemaakt zijn bindend, maar niet altijd gekoppeld aan juridische consequenties. Met andere woorden; twee partijen maken een overeenkomst die niet vrijblijvend is, maar mogelijk niet nageleefd wordt. Rechtspraak via de rechtbank is eigenlijk een soort stok achter de deur, een laatste redmiddel als onderlinge afspraken niet het gewenste effect hebben. Onderschat het bepalen van een wederzijds gedragen overeenkomst niet, als beide partijen zich kunnen vinden in het mediationproces en zich gehoord voelen, dan zullen ze ook meer geneigd zijn om de afspraken na te leven. Het proces is rechtvaardig verlopen dus het resultaat wordt geaccepteerd.
Voor meer informatie over procedurele rechtvaardigheid kun je terecht bij de mediator. Ook zonder juristen of rechters is het mogelijk om tot een rechtvaardige oplossing te komen.